Elzensingels

Elzensingels

De Friese Wouden, waar Smallingerland een onderdeel van is, is een streek in het oosten van Friesland, die wordt gekenmerkt door hoger gelegen zandgronden en (daardoor) een afwezigheid van terpen, die met name in de lager gelegen kuststreek voorkomen. Het landschao is daarentegen herkenbaar door vele zogenaamde coulissen, dat gevormd wordt door houtwallen en -singels, die dienst doen als afscheiding. In Smallingerland komen de houtwallen (afscheiding dmv verhoging (circa 70-100 cm) van aarde met daarbovenop dichte begroeiing van bomen) sporadisch voor; rondom Nijega/ Opeinde zijn hier en daar plekken, bijvoorbeeld bij It Heech/ De Hoarnen. Des te meer wordt het landschap in Smallingerland gekenmerkt door brede Sloten en Wijken met aan de weerskanten de vele Elzen; dit zullen we hier aanduiden als Elzensingels.

De Elzensingels geven veel contrast aan het typisch historische landschap van Smallingerland dat is ontstaan uit de veenontginning (17e tot halverwege 19e eeuw) en later de ruilverkaveling (~1960). Ze werden met name gebruikt ter markering van de grens van eigendom van het land. Zo heeft de veenontginning gezorgd voor veel (min of meer) parallele wijken, die met name bij Drachtster Compagnie nog zeer herkenbaar terug te vinden zijn. Vanuit de lucht wordt dit nog eens versterkt door de aanwezigheid van de Elzensingels. Globaal is in de Noorderlijke friese wouden ruim 3.000 km aan Elzensingels te vinden (it Fryske Gea, 2013).

De Els
Wanneer we Elzensingels beschrijven betreft dit veelal de Zwarte els. Deze wordt tot 35 meter hoog en heeft een bast die eerst glad grijsbuin, later donkergrijs tot zwartbruin gegroefd. De Els is nauw verwant aan de berk en hazelaar. Deze boom komt in heel Nederland voor en daarbij met name op vochtige locaties.

De Els lijkt op het eerste gezicht niet zo'n bijzondere boom. Als individu is zij zeker niet zo majestueus als bijvoorbeeld een eik, maar in Smallingerland, waarbij de Els vaak 'en masse' in Elzensingels geintegreerd is, maakt dat zij een zeer opvallend landschap creert wat toch met name in hier voor komt en in veel mindere mate in ander gemeenten.
Als men hypothetisch niets meer aan het landschap zou doen; zou dit uiteindelijk vervallen in Berken en Elzen, aangezien dit landschap van oudsher veelal moeras zou moeten zijn.

Vier landschapstypen
Smallingerland wordt gekenmerkt door 4 landschapstypen. (1) Het Lage Midden; dit gebied is te zien net voorbij Oudega in Smallingerland met name Goiingahuizen. Dit gebied is gevormd door herhaaldelijke overstromingen (van de Middelzee, en was moeilijk in cultuur te brengen. Dit is dan ook pas gebeurd in de twaalfde eeuw. (2) De Veenpolders; herkenbaar bij De Veenhoop en Smalle Ee. Dit landschap lijkt op het vorige, maar verschilt doordat bij de Veenpolders sprake is van een gestructureerder landschap, omdat het ingericht is door waterschappen als gevolg van de veenontginning. (3) De Zuidoosthoek; dit landschap komt in Smallingerland nagenoeg niet voor en is meer voorbehouden aan (bijv) Opsterland. Zij komt in onze gemeente alleen voor rond de A7, bijvoorbeeld bedrijventerrein Azeven Noord, waar onlangs de pre-historische Pingo's terug zijn gebracht (aangelegd) in het landschap. Het landschap is erg vergelijkbaar met het volgende (vierde) landschap, maar is veel 'ruwer'. Kenmerken zijn door de mens nauwelijks gerepte en weinig onderhouden, graslanden, heide en bossen. (4) De Noordelijke Wouden; De 'wouden' komen voor van Drachten tot Dokkum, maar zijn binnen de gemeente herkenbaar van Drachtster Compagnie en Houtigehage tot aan Oudega en Nijega. Dit landschap is door de mensen in cultuur gebracht. Lange smalle percelen, die ooit uit hoogveen en moeras zijn gecreeerd en omzoomd zijn met vele bomen, houtwallen en Elzensingels, waardoor het een veel intiemer karakter heeft dan de voorgaande landschapstypen. In dit verhaal over Elzensingels wordt juist dit landschap bedoeld. (Van Til, Van der Wal, 2011)

Typische Elzensingel vanaf de Goudstjepoel richting Aldegeasterdyk