De Peinder Mieden

Door Rene Hogendijk
Met dank aan Wessel van Vliet
April 2015

Inleiding

Ten zuiden van Opeinde ligt een gebied dat is aangewezen voor de ontwikkeling van woningen en publiek toegankelijk natuurgebied. De Peinder Mieden betreft voor een dorp als Opeinde een ambitieus project. Het gebied bevat veel historie en daarmee samenhangende landschappelijke structuren, die hieronder uiteen worden gezet. We beginnen met een omschrijving van de historie van het gebied. Deze omschrijving zal aansluiting en overlap hebben met stukken die reeds zijn beschreven in de sectie 'Historie Opeinde'. Met name de stukken over 'de Legauke', Hegewei, en Kletten die (deels) in dit zelfde gebied liggen, zullen hier uitgebreider worden besproken. Vervolgens kijken we naar een aantal interessante kaarten over de hoogte van het gebied en de Geomorfologie; vermoedelijk was hier vroeger veel meer water. Daarnaast wordt gekeken naar de naamgeving van dit gebied en een korte toelichting op het project 'Peinder Mieden'. Tot slot volgt een fotoserie die, mocht het project doorgang vinden, periodiek zal worden voorzien van nieuwe foto's om zo de ontwikkeling vast te leggen.

Historie

We kennen het gebied dat we voor nu Peinder Mieden zullen noemen als een duidelijk afgebakend geheel liggend tussen de Hegewei/ Kletten, Opeindekanaal en het riviertje Burmaniasloot (ook wel Lytse Dracht of Noorderdrait genoemd). Toch moet men beseffen dat voordat het Opeinderkanaal (en haar voorloper) werd gegraven dit landschappelijk en historisch een geheel vormde met het gebied wat we tegenwoordig 'De Legauke' noemen.

De Legauke
Ten Zuiden van de Hogeweg en ten westen van de tegenwoordige Opeinderkanaal ligt een gebied dat nu de Legauke genoemd wordt. Het gebied bedraagt zo'n 25 hectaren en 20 roeden (= 280 m2) (Kielstra en Kielstra, 2001) Dit is niet formeel vastgelegd, maar meer iets wat door overlevering zo ontstaan is. Zoals zojuist aangegeven is het Opeinderkanaal pas aanwezig sinds eind 19e eeuw (begonnen in 1882). Dit verklaart dat op kaarten van voor en na het uitgraven van het kanaal ook het gebied oostelijk van dit kanaal met Legauke werd aangeduid met namen als "Legauksterpoel". Zie kaart uit 1848 (W. Eekhoff) en 1928 hier beneden. Dit gebied ligt nu midden in wat tegenwoordig Industrieterrein De Haven wordt genoemd. Ook wordt een gedeelte ten oosten van het kanaal op de kaart van 1928 aangeduid als De Hornen, tegenwoordig een (land)weg ten westen van het kanaal. De veranderingen hierin vallen duidelijk te zien wanneer men de kaart van 1928 vergelijkt met die van tegenwoordig. Zo is ook het Opeinderkanaal in de tijd verlegd nabij dit Industrieterrein De Haven. Een restant van dit oude traject is in het rood aangegeven achter de volgende link met foto.

Kaart uit 1848 met daarop de voorloper van het Opeinderkanaal. Het gebied aan beide kanten wordt hier benoemd als 'Legauke'. Daarnaast de kaart voor hetzelfde gebied uit 1928.

Verder wordt duidelijk dat de wegen door het gebied zijn veranderd. Zo lopen er aanvankelijk (rond 1900) nog geen doorlopende wegen door het gebied van oost naar west, waar tegenwoordig de Egbertsgaasten is. Wel zijn er sporen van mogelijke voetpaden, hierover later mee. Door de Ruilverkaveling Garijp-Wartena (1960-1975) wordt ook de route Skiepekampen, Egbertsgaasten, De Hoarnen aangelegd en verbonden met de Finnen dmv de oude ontsluiting Egbertsgaasten (Noord-Zuid) en de weg it Heech. De huidige weg 'De Hoarnen' volgt mbt het zuidelijke deel de route van wat vroeger het kanaaltje de 'Opeinder Opvaart' genoemd werd.

Op de kaart van Schotanus (1718) wordt het gebied genoemd als 'De Hornen' . Deze naam lijkt verdrongen op de kaart van Eekhoff (1848) waar reeds wordt gesproken van 'Legauke'; alhoewel het meest zuidelijke deel nog wel de naam 'De Hornen' draagt. De Legauke wordt in 1862 genoemd in een akte waar gesproken wordt over een complex van landerijen, gemeene weide of meenschar. Het wordt in die tijd "Grootte Legauke" genoemd. De naam lijkt te maken te hebben met het feit dat het land 'laag' ligt, aangezien het ook wel aangeduid werd als "it leechlan". Vrij in het fries vertaald kan men ook zeggen, "Leech gea". Het is waarschijnlijk dat dit is verbasterd tot Legauke (Kielstra en Kielstra, 2001). Toch kunnen hier ook vraagtekens bij worden gezet. Zoals in de volgende sectie zal blijken is in dit gebied ook intensief zand gewonnen. Dit heeft als gevolg gehad dat sommige plekken tot wel 2 meter zand is afgegraven. Indien hier sprake zou zijn geweest van 'Leechlan', zouden bewoners het in die tijd zichzelf wel moeilijk hebben gemaakt door hier vervolgens ook nog meter(s) zand af te graven. Toch is niet helemaal duidelijk waar deze zandwinning plaatsgevonden heeft want in de richting van het Buitenstvallaat neemt de dikte van de zandlaag af maar liggen de weilanden wel degelijk lager. De naam "It Leechlan" lijkt daardoor dus nog wel plausibel. In het boek over Friese Plaatsnamen van Gildemacher (2007) wordt de vergelijking met 'leech' (laag) wel gemaakt, maar wordt er niet gesproken over 'gea' (land). 'Gau-ke' wordt hier mogelijk aangeduid als een verkleiningsvorm van het woord 'gau' of hoofdwaterweg van een dorpsgebied, maar er wordt ook direct vermeld dat dit zeer twijfelachtig is. Tot slot wordt hier nog een optie genoemd van 'leech fan Gauke'. Maar ook dit kan nergens formeel worden bevestigd.

Het gebied rond de Legauke kenmerkt waar ook het wapen van Smallingerland voor staat. Door de vele open weiden, de elzenwallen en kleine dichte bossen verspreid in het gebied is het een ideale habitat voor herten die hier met enig geduld vaak kunnen worden 'gespot', zoals ook in de fotoserie verderop.

Zandwinning
Een ander kenmerk voor deze streek is het vaak abrupte hoogteverschil in het landschap. Van perceel op perceel kan de hoogte soms een meter tot wel twee meter verschillen. Hiervoor werd dit al kort aangestipt. Dit komt niet door turfwinning zoals men bij bijvoorbeeld Drachtster Compagnie ziet, maar is het resultaat van zandwinning. Het gebied in en rond Opeinde is veelal (dek)zandgrond. Dit zand is zeer geschikt om te gebruiken bij bouw van huizen etc. Dit werd vanaf de 19e eeuw dan ook op veel plekken rond Opeinde afgegraven en vervoerd. Toen het Opeinderkanaal werd aangelegd, kwam dit proces in een versnelling doordat het afvoeren per schip meer transport mogelijk maakte, zo ook in De Legauke (Kielstra en Kielstra, 2001).

Hegewei 3. Dit huis lijkt op een terp te staan.

Een plek waar het resultaat van deze afgravingen nog het meest zichtbaar is, is nabij de huidige IJsbaan van Opeinde. Uit het boek van Kielstra en Kiesltra (2001) valt op te maken dat in de jaren 20 een weiland is 'ontzand' en geegaliseerd. Het was daarbij ideaal om een ijsbaan aan te leggen. Oostelijk daarvan bevindt zich een huis (Hegewei 3) dat op een terpje lijkt te staan. Een andere locatie rond Opeinde waar dit ook zichtbaar is, is bij Nijtap. De percelen aan de weg liggen aanzienlijk hoger dan de omringende weilanden.

De zandwinning waar in voorgaande over gesproken wordt, is zand uit de dekzandlaag. De zandwinning die tegenwoordig helemaal aan het zuidelijke einde van het Opeinderkanaal plaatsvindt, is zand uit veel diepere en oudere lagen. Deze zandsoort heeft dus niets met het zand in het voorgaande te maken. Wat hier ook opvallend is, is dat nog steeds een stuk drachtster industrieterrein (onderdeel van de Haven) bij het grondgebied van Opeinde hoort. In de vorige sectie werd al beschreven dat in 1928 dit gebied nog bij Opeinde hoorde en destijds nog werd angeduid als 'De Hornen'. Verder is dit niet vreemd als men beseft dat, toen hier nog geen bebouwing was, hier vroeger paden liepen en men zich vanaf hier kon verplaatsen naar het Buitenstverlaat. Hierover later meer.

In de groene cirkel een gebied dat nog bij het dorpsgebied van Opeinde lijkt te horen.

De Kletten
De Kletten is een vroegere streek tussen Opeinde en Drachten. Tegenwoordig is het een deel van de Hogeweg vanaf de dubbele bocht (thv Opeinde) tot aan de Bolder (bij Drachten). Het was vroeger een knooppunt doordat zich hier een opslagplaats voor turf bevond. De aangevoerde turf kwam via de Burmaniasloot en werd verder vervoerd per paard en wagen in alle richtingen. Door deze handel ontstond hier een klein gehucht met een herberg, korenmolen, woningen en boerderijen, wat zijn hoogtepunt had rond 1900 (Kielstra en Kielstra, 2001). Een van de weinige oorspronkelijke restanten van deze periode is de Kletsterpleats. Dit staat aan de linkerkant van de Kletten wanneer men richting Opeinde rijdt. Het voorhuis is verdwenen en vervangen door een bungalow, de schuur resteert.

Het 'Foppe Hofleantsje' bij de Kletten (binnenkort een toegangspad tot de Peinder Mieden).

Door het gebied lijkt ook nog een pad ('reed') te lopen. Indien men de tegenwoordige Hogeweg volgt van Drachten naar Opeinde, dan is vlak voor de dubbele bocht (slinger) een pad naar links te zien. Zie ook de foto hierboven. Deze loopt door tot het riviertje "Burmaniasloot". Dit pad staat bekend als het Foppe Hofleantsje en is een restant van een route/ zandweg vanaf De Leijen (door de Kommisjewei en de Kletten) naar het Buitenstverlaat. De route was voornamelijk voor de familie Sietsema die in 1860 landerijen heeft gehad tussen de Leijen en Buitenstverlaat (Kielstra en Kielstra, 2001). De route moet iets voor die tijd al zijn aangelegd.

De naam "de Kletten" komt waarschijnlijk van het turf dat hier werd opgeslagen en verhandeld. Turf is simpelweg 'gedroogde kluiten' of 'klitten laagveen'. De Kletten zal (via verbastering) hierop terug te voeren zijn (Kielstra en Kielstra, 2001).

Oude paden te zien op oude kaarten
Wanneer men tegenwoordig naar dit gebied kijkt vanuit de lucht (en met name recht van boven) dan valt een duidelijke structuur te herkennen in het landschap, wat betreft de elzensingels en sloten. In dit gebied lijken de 'kavels' over het algemeen rechthoekig, daarbij lichtelijk taps toelopend naar een punt verder in het zuiden. Schroor (1993) verklaart deze 'richtingen' van kavels door de ligging van (lager gelegen) water en rivieren: "de opstrekkende landen van de dorpen stonden doorgaans haaks op de riviertjes.", zie ook hieronder de richting van de gele pijlen in de kaart van google.

Opstrekkende landen haaks op de waterstroom (gele pijlen) en golvende structuren in het landschap (groene cirkels).

Deze consequente structuur wordt ten zuiden van Opeinde onderbroken door een golvende structuur, lopende van de zig zag bocht bij de Kletten, door het landschap naar de zig-zag bocht in het Opeinderkanaal. Deze structuren zijn in meer westelijke richting ook te herkennen, bij De Hornen (thv Nijega) en nog verder bij de Goudtsjepoel (thv Oudega). Volgens de kaart van W. Eekhoff (1848) zou het hier gaan om een voetpad. Historisch gezien lijkt dit ook logisch, want wanneer we kaart van Eekhoff en google (Frieslandopdekaart.nl, 2015) over elkaar heenleggen, valt dit duidelijk te herkennen (zie insert hieronder). Weliswaar lijken de structuren in onderstaand voorbeeld iets 'verschoven'. Maar dit is een verschijnsel doordat de kaarten niet goed over elkaar heen zijn gelegd. Een fout dus, toch laat dit (als voordeel) ook duidelijker in een oogopslag zien dat beide delen als puzzelstukken in elkaar passen. In de insert hieronder is een en ander geprobeerd te verduidelijken door met pijlen aan te geven waar de kaart van Eekhof de oude structuur aangeeft (blauw) en Google de huidige structuur aangeeft (groen). De structuur en daarmee het pad lijkt zelfs voor/ boven de Hogeweg in oostelijk richting verder te lopen, in de insert hierboven te zien aan de derde groene cirkel.

In de literatuur van Kielstra en Kielstra (2001) wordt daarnaast ook gesproken van een pad dat zou zijn aangelegd door Boke Franzes v.d. Burg tbv ontginning (waaronder zandwinning) van gebieden westelijk van het Opeinderkanaal. Dit lijkt het voorgaande argument van oude paden in dit gebied te versterken. Naast de wegen die in dit gebied meestal van noord naar zuid lopen, lijkt het hier aannemelijk dat vanuit Drachten behoefte was aan nog een andere route door de Legauke naar Oudega.

Samensmelting van de kaart van W. Eekhoff (1848) en google maps waarbij de kaarten 20 meter van elkaar zijn verschoven in Noord-Zuid richting. We zien daarbij de aansluiting op de Legauke / De Hornen.

Hierboven het Opeinderkanaal gezien in noordelijke richting thv de 'zigzag' bocht. Het mogelijk pad is in rood gemarkeerd.

Op deze foto kijkt men net iets meer naar het oosten tov bovenstaande foto. Het mogelijke pad is in rood gemarkeerd.

Hoogtekaarten
Met betrekking tot het toekomstig project 'Peinder Mieden' zal het gebied in de toekomst ook worden voorzien van water. Zoals via geomorfologische kaarten en hoogtekaarten (zie kaarten van Geomorfologie en AHN hieronder) is te achterhalen, past dit in het historische beeld van deze omgeving. Zo is te achterhalen dat hier vroeger waarschijnlijk ook een nat laagtegebied (aftakking van de Burmaniasloot/ Lytse Dracht) moet zijn geweest, net zuidelijk van het traject waar in vorige sectie beschreven is dat een wandel pad zou moeten hebben gelopen van de De Kletten ('zig-zag bocht') aansluitend op de Legauke, oostelijk van het Opeinderkanaal. Dat dit wandelpad zo nauw aansluit op dit natte laagtegebied, is nog een onderbouwing dat hier waarschijnlijk een grens is geweest tussen water en land.

Bij deze laagtes zullen, in het kader van het Peinder Mieden project, enkele poelen/ drassig landschap worden aangebracht. Dit sluit aan bij het verleden, wanneer we de kaart des Rijks uit 1928 erbij pakken. Op die kaart zien we dat er destijds, zij het iets zuidelijker, ook een poel moet hebben gelegen, genaamd Legaukster Poel. Hoewel deze aanleg van water mooi aansluit bij het verleden, moeten we wel beseffen dat de werkzaamheden waarschijnlijk zullen leiden tot aantasting van het bodemarchief. Willen we hiergenoemde mogelijke theorien onderzoeken op deze locatie, dan is (anno 2015) het daar nu de tijd voor.

Geomorfologische kaart met in de groene cirkel een nat laagtegebied (mogelijk een historische aftakking van de Burmaniasloot/ Lytse Dracht).

Hoogtekaart (AHN.nl)

Oude Kerkhof
Aan de noordkant van dit gebied ligt een locatie die op de kaart van Schotanus (1718) wordt benoemd als Oud Kerkhof. Het huidige kerkhof van Opeinde ligt in de bocht bij Nijtap. Zoals elders op de site te lezen is, lag voor het aanleggen van het Peinderkanaal, het 'centrum' van Opeinde nabij dit hedendaagse kerkhof. Dit is een vrij recente verhuizing voor een dorp als Opeinde. Er is een vermoeden dat het dorp in een verder verleden wellicht ook al eens verplaatst is. Wat bij veel dorpen te zien is, is dat door voortschrijdende ontginning en (daardoor) opkomend water de kerken (en dorpen) verplaatst zijn naar hoger gelegen gebieden. Dit gebeurde vaak in een lijn van opstrekkende verkaveling in het kader van agrarische veenontginning (Schroor, 1993). In de illustratie (Worst, 2012) hieronder is geprobeerd weer te geven wat daarmee bedoeld wordt. De groene pijlen geven mooie voorbeelden waarbij het oude en nieuwe kerkhof nagenoeg in de kavellijn ligt.

Oude en nieuwe kerkhoven in dezelfde kavellijn (groene pijlen). (bron: masterscriptie Dennis Worst, 2012)

Er zijn echter ook enkele uitzonderingen. Deze uitzonderingen worden vaak verklaard doordat het fysiek niet mogelijk was de kerk in de lijn met de opstrekkende verkaveling te verplaatsen. Dit lijkt ook bij Opeinde een goede verklaring te geven. Had men het oude kerkhof in lijn met de verkaveling in noordelijke richting (van de Burmaniasloot af) verplaatst, dan was de situatie alleen maar erger geworden, aangezien daar het land lager ligt in de laagtes van de te vergraven Leijen. Nee, de kerk moest naar hoger gelegen grond; verplaatsen naar de dekzandrug bij Nijtap lijkt hiervoor een logische beslissing te zijn geweest.

De theorie dat de afwijkende verplaatsing met dit natte laagtegebied (aftakking van de Burmaniasloot/ Lytse Dracht) te maken heeft kan nog worden onderbouwd met het argument van de golvende structuren, zoals reeds hierboven is besproken. Daar waar net zuidelijk van Opeinde het Opeinderkanaal een zigzag beweging maakt, lijkt een wandelpad te hebben gelopen. Deze structuur loopt tevens exact noordelijk van de reeds genoemde laagte. Deze structuur loopt verder door in noordoostelijke richting en valt op oudere kaarten van google maps nog te herkennen in enkele percelen tussen de Hogeweg en Nijtap (zie ook googlemaps kaart hierboven; de derde groene cirkel). Dit kan erop duiden dat ook de 'laagte' en het daaropvolgende water hier vroeger gelopen moet hebben. Niet voor niets wordt er natuurlijk gesproken over de hogeweg als tevens een kering voor het hoge water (uit het zuiden). Toeval of niet, maar deze zelfde richting die dit laagtegebied en wandelpad structuur volgt, wordt ook gevolgd bij de mogelijke verplaatsing van het oude kerkhof naar het nieuwe kerkhof. Zie kaart hieronder ter illustratie. Ik wil er nogmaals op wijzen dat bovenstaande hypothese een vermoeden is op basis van literatuur en gesprekken. Het is niet onderbouwd met harde feiten (zoals bodemmonsters). Een vervolg door middel van bodemonderzoek lijkt daarom hier op zijn plaats om dit verder te bevestigen.

Hypothese: Mogelijke verplaatsing van het dorp Opeinde en haar kerkhof (blauwe kruizen).

Naam de Peinder Mieden
Zoals hierboven reeds is geschetst, lijkt men bij de toekomstige inrichting van het gebied historisch besef te hebben gehad. De elementen (waterpartijen, paden, wegen, poelen) die zullen worden aangebracht, zijn hier ook in het verleden op een of andere manier voorgekomen. Daarnaast wordt ook een groot deel van de huidige singel-structuur behouden.

De naam van de Peinder Mieden lijkt daarentegen niet historisch onderbouwd. De term 'Mieden' is verwant aan de term hooiland. Dat lijkt voor deze streek niet erg typerend en onderscheidend, aangezien hier in het verleden meer activiteiten zijn geweest die te maken hebben gehad met 'Veen' en Zandwinning. Alleen in het uitste zuiden (tegenwoordig het industriegebied 'De Haven') lijkt sprake te zijn geweest van hooiland. Daarvoor was hier woestenij en drassig landschap. Dat de naam niet passend is, lijkt jammer, maar het is nog niet makkelijk om te bepalen wat dan wel 'historisch gezien' de naam zou moeten zijn.

We hebben al gezien dat de historie van het gebied sterk samenhangt met de Legauke. De naam 'Legauke' ligt dus voor de hand, maar lijkt al vergeven voor het tegenwoordig door het Opeinderkanaal afgebakende gebied, westelijk van het Opeinderkanaal.

De Kletten, past meer bij gebied bij de Kletsterpleats en het gebied van daaruit richting De Folgeren en Burmania. Deze naam is dan ook al verwerkt in de 'Kletsterleane' en 'De Kletten'.

Wellicht dat er kan worden ingesprongen op historische gegevens die ten grondslag liggen aan namen in dit gebied, (naam)elementen zoals Turf, Kletten, Zand, De Kletster Roggemolen, De Lytse Dracht, Burmaniasloot, Opvaart, Hooge-weg, Het Juffersgat, Waterlossing, Legauke, De Hornen of kan een combinatie tussen deze elementen en afgeleiden een mooie oplossing zijn. Denk daarbij aan, Legaukster Sanding, Sannige Gea, Leech Gea, Wetter Kletten, Wald en Wetter, Tussen Hogeweg en lage landen, Tusken Hegewei en Leech Gea, Rogge Moune, (it) Peinder Wald, Peinder Hornen, Sannige Buorren, Legauke Buorren, it Peinder Wetter.

Bronnen voor dit artikel

https://www.frieslandopdekaart.nl
https://ahn.geodan.nl/
https://depeindermieden.nl/
https://www.google.nl/maps/

Gildemacher, K.F.(2007). Friese plaatsnamen, Alle steden, dorpen en gehuchten. Leeuwarden: Friese Pers Boekerij BV.
Kielstra, H., Kielstra, F. (2001). Tussen Leijen en Legauke; Honderd Jaar Wel en Wee van Opeinde. Opeinde: De Vereniging Dorpsbelang Opeinde.
Schroor, M. (1993). De wereld van het Friese Landschap. Groningen: Wolters-Noordhoff BV.
Worst, D. (2012). Agrarische Veenontginning in oostelijk Opsterland (900-1700 AD). Elsloo: Rijksuniversiteit Groningen.

Tot slot, een dankwoord aan dhr. Wessel van Vliet. Door zijn kennis op het gebied van landschapsgeschiedenis heeft hij op enkele belangrijke punten in dit artikel een bijdrage kunnen leveren.

Artikel Publicatie: 6 April 2015

Project De Peinder Mieden

Deze pagina zal in de toekomst ook ontwikkelingen laten zien van het gebied wanneer gestart wordt met landschapsinrichting en bouw van woningen.

Illustratie hierboven geeft een impressie hoe het gebied ontwikkeld gaat worden. (bron: https://depeindermieden.nl/)

Foto's

Entree vanaf de Kletten; Foppe Hofleantsje (in het project benoemd als Foppe Hofsreed).

Foppe Hofleantsje richting Hegewei.

Vanaf Foppe Hofleantsje richting De Kletten.

De industrie (De Haven) van Drachten is in zicht.

Richting Hegewei.

Industiegebied De Haven met in het midden het silhouet van de C.A.F.

Weiland, singels en industrie.

Ook in de rust van dit gebied wordt men in de gaten gehouden.

Herten die bij het geringste geritsel vluchten.

... en vluchten.

Koeien grazen. Zicht richting Hegewei. Links de boerderij van Schipstra.

Burmaniasloot (ook wel genaamd De Lytse Dracht of Noorder Drait). Ten behoeve van betere bevaarbaarheid is het riviertje op sommige plaatsen ook gekanaliseerd. Daardoor kwam de naam Burmania'sloot' naar voren.