Door Rene Hogendijk
December 2014



De Lits: Het verhaal van Toen en Nu


Ontstaan
De Lits is een relatief jonge rivier, zoals de meeste andere rivieren in onze streek is zij waarschijnlijk ontstaan na de laatste ijstijd 115.000 - 10.000 jaar. Op deze laatste ijstijd volgde  een warmere periode (waar we nog steeds in zitten) . Deze periode zorgde voor een stijgende zeespiegel en meer water in de directe omgeving.

De Vervening
De Lits werd tijdens de vervening gebruikt voor de afvoer van turf. Deze turfwinning heeft het aanzien van de rivier zelf en de directe omgeving behoorlijk beinvloed. Op de kaart van Schotanus uit 1718 is reeds te zien dat er een behoorlijke wijkenstructuur is ontstaan bij de tegenwoordige Leijen (het meertje bestaat dan nog niet). De wijkenstructuur is ook te zien in de buurt van het 'Witveen'. Wanneer men de kaarten van 1718 vergelijkt met die van 1849 wordt de verandering nog duidelijker. Dan is te zien dat het gebied bij De Leijen volledig is afgegraven en een meer is ontstaan.

Demping en omleiding
De Lits werd in de 1957/ 58 gedempt nadat Rottevalle al jaren ontevreden was haar rivier. Eind jaren 40 kwamen in de krant 'Fen Fryske Groun' uitspraken naar voren als "De Lits is een verwaarloosd binnengrachtje" en "wij (Rottevalle) hebben recht op een moderne verkeersweg" en "onhoudbare toestand voor het wegverkeer" en "ik hoop het nog te beleven... dat dat smerige stinkende ding wordt dichtgegooid". Al met al was De Lits in die tijd niet iets waar het dorp trots op was. Er waren dus meerdere redenen. Stank was een, maar voornamelijk het feit dat er geen functie (afvoer van turf) meer was en de groeiende behoefte van het wegverkeer, maakten dat in jaren 1950 toch de knoop werd doorgehakt. Het was de tijd dat door Opeinde en Nijega tevens een racebaan werd aangelegd. Een snelle verbiniding werd gezien als goed (Van der Wal, 2014). Het aanzien van dorpen werd drastisch gewijzigd hierdoor. Hoe anders is dit nu. In de jaren 90 is reeds begonnen met het 'teruggeven' van de dorpsgezichten. Snelle verbindingen worden juist weer ongedaan gemaakt en verkeer omgeleid naar grote verkeersaders. Kanalen zoals de Drachtstervaart worden weer uitgegraven. Men beseft tegenwoordig dat dergelijke historie juist een stuk identiteit geeft aan haar dorp. Wat zal er op termijn met Rottevalle gebeuren...? 

Terug naar de demping. De Lits moest worden omgeleid. De Vaart aan De Boppeste is in 1956 omgelegd omdat De Lits werd ingedamd en in het centrum van Rottevalle werd gedempt. De omleiding zou het water nu zuidwestelijk om het dorp leiden. Zie kaartje en foto's hieronder om dit traject te verduidelijken (mint kleurige lijn). Om de omleiding te realiseren werd tijdens het dempen van de Lits juist de Arendswijk verbreed, zodat deze meer water kon verplaatsen. (Atsma-Hunze, de Vries, 1981)

Enkele jaren na de demping, 1962, wordt De Foudenswei aangelegd. Een belangrijke rondweg en invalsweg, waardoor sluipverkeer niet langer meer het centrum van het dorp teisterde. Het sluipverkeer was echter ook een reden om in 1956 De Lits te dempen, waarmee dus binnen enkele jaren al de conclusie was dat de demping van De Lits wellicht onnodig was. (Van der Wal, Hoekstra, 2009)

Andere wijken en wegen
Naast de Lits wordt hieronder ook kort stil gestaan bij de zijtakken (wijken en vaarten) van De Lits. Opvallend hierin is de Brouwersgreft. Het water wordt reeds gegraven voor het dorp formeel is ontstaan; Rottevalle wordt namelijk voor het eerst genoemd in 1618. Deze Brouwersgreft moet al in 1578 zijn gegraven. De Brouwersgreft vormde  een verbinding tussen de Lits en de nog te graven Langewijk. Daarmee wordt ook duidelijk dat Rottevalle is ontstaan vanwege juist dit knooppunt.  De Brouwersgreft is samen met De Lits (thv centrum) gedempt in 1956/ 57. De Langewijk lag (en ligt nog altijd) naast de locatie van de huidige Litswei en liep vanaf het kruispunt Buorren in Noordelijke richting (vernoemd in het huidige gedeelte van N369) (Van der Wal, Hoekstra, 2009). Aan de Brouwersgreft (Brouwersgracht) stonden aanvankelijk (Rond 1900) veel bomen. In de loop de tijd zijn deze meer en meer gekapt totdat de vaart vrijwel geheel kaal was. Het eerste huis van het Muldersplein (aan de rechterkant) werd gebouwd in 1905.(Atsma-Hunze, de Vries, 1981)

De Boppeste is een gedeelte van de Kompagnonswei, die vernoemd is naar het 'Bovenstverlaat' bij de tegenwoordige 'Ald Daem'. Dit verlaat moet in 1688 zijn aangelegd. Het verlaat of sluis diende voor de scheepvaart tbv de doorstroom richting de Houtigehaagsterwijk. Rond 1814 is dit verlaat vervangen door een Dam 'de Ald Daem'. Daarmee werd de bestaande Houtigehaagsterwijk opgesplits in twee delen; de Verlaatswijk (gedeelte richting De Lits) en een restant Houtigehaagsterwijk, in oostelijke richting (Van der Wal, Hoekstra, 2009).

Zuidwestelijk van de Haven loopt een pad parallel aan het water. Dit is genaamd het 'Mounein' of terwijl het 'Moleneind'. Hier stond de laatste Standerdmolen in Friesland, welke helaas op november 1921 kapot ging door een storm. De molen heeft hier lang gestaan; er werd al in 1655 over een molen gesproken in Rottevalle (waarschijnlijk deze molen) en in 1664 werd op de plek van de molen ook een molen aangegeven. Het enige wat nu nog getuigd van de molen is een molensteen die op de plek van de molen ligt (Atsma-Hunze, de Vries, 1981). Deze molensteen en locatie komt ook in de fotoserie hieronder aan bod.

Tot slot hier nog een korte verwijzing naar de Burmaniasloot (niet aangegeven in het kaartje van google hieronder). Naast de Lits is ook de Burmania gebruikt voor de afvoer van turf richting de Kletten. Daar waar de Lits en de Burmaniasloot samen kwamen stond een pand genaamd het 'Compagnonshuys'. Het Heerenhuys/ Compagnonshuys werd gebruikt tbv de verkopen van turf/ veen en daarnaast ook vergaderingen. Meer over deze vervening in de sectie 'Historie van Rottevalle'.

Uitmondend in het Bergummermeer
De Lits lijkt in de Leijen uit te monden, maar van oudsher stroomt nog altijd verder richting Eastermar en eindigt in het Bergummermeer. Op oude kaarten (zoals die van Schotanus uit 1718) wordt duidelijk dat de Leijen destijds nog niet bestond. Door afgravingen van hoogveen en later ook het weghalen van het laagveen is dit meer zo tussen 1718 en 1766 ontstaan, aangezien er op kaarten uit eerstgenoemde jaartal nog geen aanwijzigen zijn van een ingrijpende verandering en er op kaarten uit 1766 wel degelijk sprake is van een plas. (Van Schaik en Spahr Van Der Hoek, 1976)
Tegenwoordig wordt de stroom duidelijk onderbroken door de Leijen, maar wanneer men oude kaarten vergelijkt met tegenwoordig, kan men nog altijd de contouren van de vroegere Lits herkennen. De Lits markeert aan de noordoostkant de grens van de huidige Leijen.
Op luchtfoto's is nog altijd duidelijk te zien waar deze grens van De Lits in de Leijen loopt. Zie bijvoorbeeld de kaart van Google, hieronder.

Verderop, in de 'witte' sectie, volgen enkele foto's gemaakt aan de Leijen's waterkant tussen Rottevalle en Eastermar.



De Lits op de kaart


Hieronder een kaart van google met de verschillende wateren in en om Rottevalle. 

[____]Wij zullen hieronder eerst De Lits volgen hoe zij vroeger stroomde, vanaf de Foudenswei tot aan de Haven. De Blauwe lijn, voor het gedeelte dat nog altijd water is, en de Paarse lijn voor het gedempte stuk.

[____]Vervolgens kijken we naar het verloop van de omleiding van de Lits; de Arendswyk (de mintkleurige en rode lijn.) van oost naar west, en vervolgen hoe deze vroeger moet zijn geweest.

[____]Dan gaan we naar de Brouwersgreft, beginnend bij oude driegemeentenpunt, kruising met de Haven, en volgen deze naar de Langewyk.

[____]Dan de Houtigehaagsterwijk tezamen met de Ald Daem

[WIT]Tot slot kijk we nog even in De Leijen naar de loop waar vroeger De Lits moet hebben gelopen voordat de Leijen werd uitgebaggerd.

Wanneer men op de lijnen klikt, krijgt men extra informatie. De Nummers op de kaart corresponderen met de foto's hieronder weergegeven. Daarnaast wordt met een kleine pijl de kijkrichting aangegeven.


Compleet overzicht van de belangrijkste wateren in en rondom Rottevalle, met daarbij per water een korte omschrijving.



Bronnen voor dit artikel


https://www.frieslandopdekaart.nl
https://www.google.nl/maps/

Atsma-Hunze, A., Vries, D. de, et al (1981). De Rottefalle yn alde foto's. Easterein: Fa. van der Eems & Sn.
Atsma, L., Bekkema, K.J., Keuning, H. (1985) De Rottefalle troch de ieuwen hinne. Easterein: Fa. van der Eems en Sn.
Gildemacher, K.F.(2007). Friese plaatsnamen, Alle steden, dorpen en gehuchten. Leeuwarden: Friese Pers Boekerij BV.
Schaik, P. van, Spahr Van Der Hoek, J.J. (1976). Geschiedenis van Smallingerland. Leeuwarden: De Tille BV.
Wal, J. van der, Hoekstra W. (2009). Rottevalle, Een kleine geschiedenis van. Franeker: Telenga Drukkerij.

Artikel Publicatie: 8 december 2014



De Lits: Fotoserie


 



[____] De Loop van de vroegere Lits


 


April 2013 - De Foudenswei, dichtbij de Folgsterloane. Hier ziet men in westelijke richting nog een restant van de vml Wittehaagsterwijk.


April 2013 - De Foudenswei, dichtbij de Folgsterloane. Hier ziet men in oostelijke richting nog een restant van de vml Wittehaagsterwijk.


April 2013 - Iets meer in noordwestelijke richting. De Lits op de voorgrond met in de achtergrond de typische Elzensingels.


April 2013 - De Lits parallel aan de Foudenswei.


April 2013 - Foudenswei, even verderop kruist De Lits met de Foudenswei (thv de rood-wit gemarkeerde borden).


April 2013 - Dat de De Lits voor dit huis langs heeft gelopen, blijkt ook hier uit de naam 'Litshoeve'.


April 2013 - De Foudenswei rechts en de Boppeste links. De Lits stroomt hier onder de Foudenswei door.


April 2013 - 150 meter in noordwestelijke richting. Hier ziet men de afsplittsing naar de vroegere houtigehaagster wijk.


April 2013 - Als we nu de weg vervolgen zien we aan de rechterkant van de weg 'De Lits' verder lopen. Als we kijken naar de kaart van het jaar 1919 dan zien we dat De Lits in die tijd meer links van deze weg lag. De 'rivier' is dus later op deze locatie in Noordoostelijke richting verplaatst.


April 2013 - Hier het oude traject naar de Ald Daem. Verderop loopt deze parallel aan de Houtigehaagsterwijk.


April 2013 - Hier de aftakking (links) naar de vml Hannesoonswijk (nog duidelijk te zien op de kaart uit 1919).


April 2013 - . Verder in noordwestelijke richting. De kruising (viaduct) met de Litswei.


Juli 2009 - Kruising met de Litswei, gezien in zuidoostelijke richting.


Juli 2009 - Iets verderop, hier kruist de Kompagnonswei de Lits. Gezien in zuidoostelijke richting.


Juli 2009 - Nogmaals maar met meer zoom.


Juli 2009 - Kompagnonswei gezien in noordwestelijke richting, bij entree van Rottevalle.


April 2013 - Weer een paar stappen terug naar de Litswei. Hier kruist de Kompagnonswei de Lits. Gezien in noordwestelijke richting.


April 2013 - Op de brug.


April 2013 - Bruggen over de Lits.


April 2013 - De Lits met in de verte het centrum.


April 2013 -  Naast de boerderij van R. Kooistra ligt nog een hele mooie brede sloot die van de Lits afsplitst in zuidwestelijke richting; dit is van vroeger uit een wijk. Deze heet de Finnenwijk omdat deze simpelweg in een gebied met Finnen (laag liggend weidegebied) ligt. De wijk lag vroeger in het verlengde van een knik dit hier in de Lits te vinden was.


April 2013 - Kijkend in de oude wijk.


April 2013 - De Lits verder richting het centrum.


April 2013 - De Lits gezien in noordwestelijke richting, met links nog een karakteristiek waldhuske. Dit rijksmonument stamt waarschijnlijk uit het eind van de 18e eeuw. Het is in 1980 zwaar beschadigd door brand, maar in 1982 gerestaureerd. We zien dat de Lits hier afbuigt naar links. Deze tak naar links betreft de vroegere Arendswyk. Verder richting centrum, daar waar bomen staan, is de Lits gedempt in 1957/58.


April 2013 - Nogmaals gezien richting centrum. Men moet zich voorstellen dat De Lits hier vroeger rechtdoor liep, het dorp 'in'.


Augustus 2008 - Gezien in zuidoostelijke richting. Door het warme seizoen groeit de natuur welig.



[____] De gedempte Lits in het centrum van Rottevalle



April 2013 - .Centrum gezien in noordwestelijke richting. De weg naar rechts is de buorren.


April 2013 - Hier het kruispunt van het Muldersplein met de Brouwersgreft. Dit is verderop het startpunt waarbij we het traject van de Brouwersgreft volgen.


April 2013 - Muldersplein; de Herberg.


April 2013 - Weer iets verder noordwestelijk. Hier gaat het Muldersplein over in (de straat genaamd) De Haven.


April 2013 - . Zuidkant van de weg de Haven.


Juni 2012 - Weer iets verderop gaat de straat De Haven ook werkelijk over in water.


Juni 2012 - De Haven.


Maart 2013 - Mounein aan de Haven. De naam geeft al aan dat hier vroeger een molen stond. Dit was in ieder geval al in het jaar 1655, maar het is mogelijk dat de molen zelfs nog ouder was. De molen ging verloren in een storm in 1921.Het was waarschijnlijk de laatste 'open standaardmolen' in Friesland (Van der Wal, Hoekstra, 2009). Het enige wat tegenwoordig nog resteert is de molensteen.


Maart 2013 - Hier nog foto's van de haven uit 2013. Aan de linkerkant vervolgt het pad 'Mounein' zijn weg.


Maart 2013 - Mounein nog iets verder in noordwestelijke richting. Hier ziet men een aftakking naar links. Dit betreft het punt waar de omleiding van de Lits zich weer bij de 'oude' Lits voegt. Dit zullen we in de volgende sectie nader bekijken.

 



[____] Omleiding van de Lits via de Arendswyk



April 2013 - Hier gezien richting de omlegging van de Lits. Aan de linkerkant een markant 'waldhuske'.


April 2013 - Omleiding via de Arendswyk.


April 2013 - Omleiding gezien vanaf de Ambachtsloane in zuidoostelijke richting.


April 2013 - Omleiding gezien vanaf de Ambachtsloane in noordwestelijke richting.


April 2013 - Aan de Efterwei, richting Opeinde. Hier gaat de omleiding onder de Efterwei door.


April 2013 - Langs het hertenkamp weer richting de Lits. De omleiding maakt dan een bocht naar links en na 50m weer naar rechts om zich daar weer bij de Lits te voegen.


Maart 2013 - De omleiding gezien vanaf het Mounein, nabij de sluis.


Maart 2013 - Nogmaals vanuit een iets anders perspectief, gezien in zuidwestelijke richting.


Maart 2013 - Voordat het water van de omleiding bij de Lits komt is er nog een sluis. Dit om het hoogteverschil te overbruggen, welke vroeger werd overkomen door de sluis nabij de Herberg.


Maart 2013 - Op dit punt loopt het Mounein verder parallel aan de Lits. Helaas kan loopt dit Mounein al naar een paar 100 m dood.



[____] Brouwersgreft: van centrum naar Langewyk



November 2014 - Brouwersgreft op de kruising met het Muldersplein. Hiervoor de markering voor het vml Driegemeentenpunt.


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Brouwersgreft; een monument wordt gerestaureerd. Dit arbeidershuisje stamt waarschijnlijk uit de eerste helft van de 19e eeuw.


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Brouwersgreft met kruising Bildwei. Hier gezien in de richting Muntsgroppe. De Brouwersgreft begint op dit punt ook werkelijk als kanaal.


November 2014 - Brouwersgreft hier rechts.


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Brouwersgreft thv Muntsgroppe 2. Hier splits de Brouwersgreft zich af van de weg en gaat verder door het landschap en komt met een bocht dan uit bij De Fintsjes. De rode lijn verduidelijkt het traject van het kanaaltje.


November 2014 - Brouwersgreft, gezien vanaf De Fintsjes. De rode lijn verduidelijkt het traject van het kanaaltje.


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Brouwersgreft, nabij De Fintsjes.


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Brouwersgreft gezien vanaf Heidbuorren 1.


November 2014 - Brouwersgreft


November 2014 - Aan het eind van de Heidbuorren bij het kruispunt met de Litswei, gaat de Brouwersgreft over in de Langewyk.



[____] Houtigehaagsterwyk en de Ald Daem



April 2013 - We beginnen hier met een foto die reeds eerder getoond is. We nemen hier als startpunt de afspltsing van de Houtigehaagsterwyk van de Lits.


April 2010 - Houtigehaagsterwyk gezien in westelijke richting, richting Foudenswei.


April 2010 - De Ald Daem (onverharde weg) en Houtigehaagsterwyk (rechts) gezien in oostelijke richting.


April 2010 - De werkelijke dam 'Ald Daem', waarnaar ook de onverharde weg vernoemd is.



[WIT] De Lits 'in' De Leijen



Maart 2014 - In de verte ziet men de contouren van de 'oude' Lits.


Maart 2014 - Ook hier, rechts achter, de contouren van de 'oude' Lits. Op de voorgrond de Hilesleat die op de Leijen afwatert.


September 2012 - Hier de De Leijen van boven, met vanaf rechts De Lits. Wanneer deze in de Leijen uitmondt is nog duidelijk aan de rand van de Leijen de contouren van de oorspronkelijke Lits te herkennen en hoe deze aansluit op het nog bestaande stuk Lits bij Eastermar (in de achtergrond).